De hagenpreken van Utrecht

Prediken buiten de stadsmuren

In bisdom Utrecht was het verboden andere christelijke varianten dan de rooms-katholieke te beoefenen, al was het kerkelijke landschap in de stad divers. Utrecht was echter onderdeel van het Spaanse Rijk onder Karel V en vanaf 1555 onder zijn zoon Filips II. Ze waren streng katholiek. Toch voelden veel burgers zich tot de nieuwe hervormingen aangetrokken en vonden zij hun weg om het geloof op een eigen manier te beoefenen. Buiten de Utrechtse stadsmuren waren de regels onduidelijker en de macht van het stadsbestuur minder groot. Veel Utrechters gingen daarom naar kerkdiensten buiten de stad. Dit werden hagenpreken genoemd. Eerst liepen hervormingsgezinde burgers uit Utrecht nog te voet naar Culemborg, waar al gepredikt werd, maar de predikers kwamen steeds dichter bij de stad.

Schele Gerrit en Cornelia Spaens

De prediker die de hagenpreek naar de voordeur van Utrecht zou brengen was een man die iedereen Schele Gerrit noemde. Op 18 augustus 1566 geeft hij in het geheim een kerkdienst in een boomgaard buiten de Utrechtse stadsmuren van de Tolsteegpoort. Hier spreekt hij over verzet tegen het kerkelijke gezag en over het recht een leider af te zetten als deze de Bijbel niet volgt. De Utrechtse machthebbers staan erbij en kijken ernaar. Ze kunnen niets doen omdat Gerrit zich omringd ziet door 50 beveiligers en een grote groep luisteraars. Na de dienst blijft Gerrit eten bij Cornelia Spaens, een fanatieke calvinist. In de dagen daarna jut zij Utrechters op het heft in eigen hand te nemen en het voorbeeld van andere plekken in de Nederlanden te volgen: het kapotslaan van kerkelijke beelden. De eerste Utrechtse Beeldenstorm vindt eind augustus plaats.

Beeldenstorm

De hagenpreken worden gewoonlijk gezien als het startschot van de eerste grote Beeldenstorm. Maar of er een direct onderling verband is, is onduidelijk. De meeste hagenpreken hebben een ordelijk verloop gehad. De eerste Beeldenstorm van Utrecht overigens ook. Er sneuvelden wat gebeitelde hoofden, maar dit gebeurde pas nadat een groep was betaald om dit te doen. Voor een dagloon wilden ze het nog wel overwegen, maar echt gemotiveerd was de groep niet. Daarnaast was er veel overleg tussen het stadsbestuur en calvinistische leiders. In het stadsbestuur en onder de brede burgerij waren veel aanhangers van de nieuwe leer. Op 27 augustus kwamen ze tot een akkoord. De St. Jacobskerk (de huidige Jacobikerk) mocht worden gebruikt voor diensten van gereformeerden. Toen Filips II hoogte kreeg van deze gebeurtenissen in de Nederlanden, stuurde hij Alva om orde op zaken te stellen. Veel edelen, waaronder Willem van Oranje, sloegen op de vlucht. De Tachtigjarige Oorlog stond op het punt te beginnen.

Bronnen

- R.P. Zijp, Een “Utrechtse Hagepreek” in het Catharijneconvent, Maandblad Oud-Utrecht, 1980,  96-99.
- Maud Feijen, Hagenpreken: aanstichters van de Beeldenstorm?, IsGeschiedenis, geraadpleegd op 3 januari 2023.
- O.J. de Jong, De Reformatie in Culemborg, 1957.
- Frank Magdelyns, De Reformatie, Oud Houten, geraadpleegd op 3 januari 2023.
- Oud-Utrecht, Cornelia Spaens en de beeldenstorm in Utrecht, geraadpleegd op 3 januari 2023.
- Skrul, De Hagenpreken , G-geschiedenis, 2016, geraadpleegd op 3 januari 2023.
- Redactie Historiek, Hagenpreken – Prediking in het Open Veld, Historiek Online Geschiedenismagazine, 2019, geraadpleegd op 3 januari 2023.
- L.C.J.J. Bogaers, ‘Religeuze stromingen’, De geschiedenis van de provincie Utrecht, deel ii: van 1528 tot 1780, Uitgeverij Het Spectrum, 1997, 93-112.