Immaterieel Erfgoed in de provincie Utrecht

De Koeiemart in Woerden

6 min

Een markt vol koeien, stro op straat, vertier en een vrije dag voor de kinderen uit Woerden. Al meer dan 600 jaar kent Woerden in oktober een jaarmarkt: in de volksmond de Woerdense mart of Koeiemart genoemd. Ooit begonnen als handelsmarkt, intussen uitgegroeid tot een jaarlijks volksfeest dat bovendien is opgenomen op de lijst van Nationaal Immaterieel Erfgoed.

Koeien en Woerden, waarom gaan die al zo lang zo goed samen? Een van de redenen waarom in deze regio, het Groene Hart, veel koeien zijn, is de natte bodem. Die leent zich niet goed voor akkerbouw, wel voor gras. Goed voor veeteelt dus. En daar zit ook handel in. Het is 1410 als Woerden marktrechten krijgt. Hertog Jan van Beieren verleent de stad dat jaar specifiek privilege om een paarden- en rundermarkt te houden. In archiefstukken staat nadrukkelijk vermeld wanneer die markt mocht plaatsvinden, de ‘vrye ossemerct alle jaers op sinte victorsdach’, de dach voor de koeienmarkt is de naamdag van Sint Victor van Xanten op 10 oktober. De markt markeert het moment waarop de koeien voor de winter weer op stal gaan.

Rituelen en koeienpoep

De koeien stonden rijen dik, de straten stampvol met dampende koeienlijven. De hele stad ruikt naar koeienstront. Om de straten begaanbaar te houden, werd er stro op straat gelegd, houten planken moesten gevels en stenen stoepen beschermen. Veehandelaren onderhandelen via handjeklap, een ritueel dat voor buitenstaanders niet te volgen is.

De mart brengt al sinds het begin veel volk op de been. Daarmee komt ook andere handel op gang evenals de behoefte aan vertier. Een kermis, een braderie en zelfs een wielerronde maken inmiddels onderdeel uit van de Koeiemart. Traditiegetrouw horen daar ook erwtensoep, poffertjes en kristaljons bij. De geur van snert is de avond voor de mart al goed te ruiken in Woerden. Het is traditie om dan de pan soep al op te zetten. Kristaljons zijn kleine rozijnenbollen van de bakker, die speciaal gebakken worden voor de Koeiemart.

Veehandelaren onderhandelen via handjeklap, een ritueel dat voor buitenstaanders niet te volgen is.

Epidemie

In de 17de eeuw ging de Koeiemart elf keer niet door vanwege pestuitbraken in Woerden. In de jaren 1635-1636 heerst er zelfs een pestepidemie. Ook aan het begin van de 20ste eeuw wordt de Koeiemart onderbroken, dan gooit de mond- en klauwzeer roet in het eten. Nu is er twee jaar achtereen geen Koeiemart geweest door corona.

De handel in koeien is sinds 2000 verdwenen van de mart, maar de koe staat er nog steeds centraal. Nu worden alleen de mooiste koeien van stal gehaald (of uit de wei) en staan gekamd, geföhnd en geschoren te pronken in de koeientent. Een vakjury buigt zich over de vraag (en prijs): welke koe is de ‘Mooiste van Woerden’? Deze verkiezing is ondertussen een vast onderdeel van de Koeiemart. Een mart die inmiddels een andere vorm heeft dan 600 jaar geleden, maar waar ook tradities gevormd zijn die vandaag horen bij Woerden. En die ook zullen blijven veranderen met de tijd. Wat wel hetzelfde is al toen? Heel Woerden en omgeving loopt ervoor uit: de Koeiemart is een waar volksfeest!

In Stadsmuseum Woerden is een dubbeltentoonstelling gewijd aan koeien: GeKOEsterd – Koe in de kunst en op de Koeiemart. Tot en met 15 mei 2022 vind je in het museum koeien in schilderijen en beelden van de 17de eeuw tot nu. In de gratis pop-up expo aan de Rijnstraat 35-37 dompel je je onder in de beleving van de mart (tot en met 6 februari).

Op Verhaal van Woerden lees je meer over Woerden, de Koeiemart en het Groene Hart.

Kunstenaars Maus Bullhorst en Suzan Hijink maakten dit werk speciaal voor de tentoonstelling GeKOEsterd in Stadsmuseum Woerden. Kun jij ontdekken welke symbolen en verhalen er uit het heden en verleden terug te zien zijn? Klik voor het hele beeld.