De Tweede Wereldoorlog in Utrecht

De Maliebaan als bolwerk van de NSB

5 min

06-09-2018

Waar in de 17^e eeuw studenten het maliespel speelden en in 1885 het eerste fietspad van Nederland werd aangelegd, waren tijdens de Tweede Wereldoorlog in statige panden zeker vijftien nazi-organisaties gevestigd: de Maliebaan. Een beladen stukje Utrechtse geschiedenis dus. Hoe groeide één van de mooiste straten van Utrecht uit tot het Nederlandse ‘Unter den Linden’?

Het begon allemaal met de Nationaal Socialistische Beweging (NSB), die hier in 1937 op nummer 35 haar hoofdkantoor vestigde. Staand op het kleine balkon liet NSB-leider Anton Mussert zich geregeld door zijn aanhangers toejuichen. Mussert was hoofdingenieur bij Provinciale Waterstaat geweest en had zes jaar eerder samen met Cornelis van Geelkerken aan het Domplein de NSB opgericht. De aanhangers noemden Utrecht ook wel ‘Stad der Beweging’. Geïnspireerd door het fascisme streefde Mussert naar een betere toekomst voor het vaderland.

Bij de provinciale verkiezingen in 1935 wist de NSB in Utrecht maar liefst 8% van de stemmen in de wacht te slepen. De kiezers waren vooral te vinden in de betere wijken als Oog in Al, Wilhelminapark en Tuindorp. Later verminderde de populariteit door kritiek vanuit de katholieke kerk en concurrentie van andere politieke partijen. Maar na de Duitse inval in mei 1940 groeide het ledenaantal weer flink.

Parades

Behalve het hoofdkwartier van de NSB werden hier er ook aanverwante instellingen gevestigd, zoals de Weerbaarheidsafdeling (WA), Winterhulp en het NSB-orgaan Volk en Vaderland. Op gezette tijden vonden grote parades plaats, zoals bij jubilea van de NSB of de verjaardag van Anton Mussert. Zingend en in uniform marcheerden de aanhangers over de Maliebaan. Deze manifestaties trokken veel bekijks.

Het voorbeeld van de NSB werd gevolgd door een groot aantal Duitse organisaties. De centrale ligging maakte Utrecht tot een gunstige locatie. De ene na de andere vestigde zich aan de Maliebaan, nadat de huizen door de Duitsers waren gevorderd en de bewoners hadden moeten vertrekken.

Zo werd dit de thuisbasis van onder andere de Ordnungspolizei (nr. 10), Sicherheitspolizei (nr. 74), Wehrmacht en later Landmacht (nr. 84a) en de Sicherheitsdienst (nr. 37-39). Al deze organisaties zorgden voor veel zwart, groen en bruin op straat.

Onder de ogen van de Duitsers

Behalve nazi-organisaties hadden ook verschillende verzetsgroepen hun thuisbasis aan de Maliebaan, zoals de Groep Albrecht en het Kindercomité, dat bestond uit studenten die veel Joodse kinderen hebben behoed voor een gang naar de gaskamers in één van de concentratiekampen. Ook werd in de kelder van automobielbedrijf Grund op nr. 71 verzetskrant Vrij Nederland gemaakt. Misschien was de Maliebaan wel de veiligst denkbare plek voor deze activiteiten. Want welke Duitser zou verwachten dat die hier onder zijn eigen ogen zouden plaatsvinden?

Bronnen

Buiter, ‘Anton Mussert (1894-1946), waterstaatsingenieur en “leider van het Nederlandsche volk”’, in: W. van den Broeke e.a. (red.), Utrechtse biografieën. Levensbeschrijvingen van bekende en onbekende Utrechters (Utrecht 1998) 135-140.

Ad van Liempt, Aan de Maliebaan. De kerk, het verzet, de NSB en de SS op een strekkende meter (Amsterdam 2015)

Jan van Miert (red.), Een gewone stad in een bijzondere tijd. Utrecht 1940-1945 (Utrecht 1995).

RTV Utrecht documentaire Achter de Maliebaan over de invloed van de Duitse aanwezigheid op het dagelijks leven van de Utrechtse burgers.

RTV Utrecht documentaire Verleden van Utrecht: Studentenverzet in Utrecht (1942) over een verzetsgroep aan de Maliebaan ‘Het Kindercomité’, dat Joodse kinderen heeft gered.

RTV Utrecht Van Rossem vertelt: Mussert.