Utrechtse kastelen en buitenplaatsen

De paap op Den Ham

4min

"De pastoor van Bunschoten Jacob Moy is elke dag dronken, dobbelt en ruziet. De Maartendijkse paap Willem Laurensen had vroeger een bordeel in de stad Utrecht, pastoor Cornelis Petri van Maarssen biedt voor de grap zijn concubine ter overname aan". Dit stond vermeld in het verslag van een Utrechts onderzoek uit 1593 naar de vestiging van het protestantisme in het gewest. Hoe ging het daarmee, dertien jaar na de afschaffing van de katholieke eredienst?

Wat blijkt? Het protestantse avondmaal met preek en psalmgezang trekt maar weinig bezoekers. Meer dan de helft van de kerken in het gewest heeft nog steeds altaren en heiligenbeelden. Veel voorgangers noemen zich wel predikant, maar schikken zich naar de wens van het kerkvolk en dopen, trouwen en begraven volgens de paapse ceremoniën. De oude pastoor van Kamerik blijft Maria Lichtmis vieren, maakt nog steeds het kruisteken en verkoopt wijwater. Duidelijk is dat de toetreding tot het nieuwe geloof in het gewest Utrecht maar moeizaam verloopt.

De katholieke illegaliteit

De onderzoekers signaleren rondtrekkende priesters in het gewest. Deze missionarissen houden na de afschaffing van de katholieke eredienst in het geheim hun kerk in leven. Protestantse predikanten ondervinden hier veel last van. Zo klaagt de Vleutense predikant Floris Gerritsen tevergeefs dat jonker Utenham een paap onderhoudt die niet alleen diens kinderen in de katholieke leer onderricht maar ook de Vleutenaren weet weg te houden van de ware leer. Die jonker is Johan van Wanroy Utenham (1565-1631) die inderdaad een missionaris onderdak biedt op zijn kasteel den Ham. De priester heeft er een schuilkapel om de mis te lezen en van daaruit de zielzorg in Vleuten te organiseren. Een Maria-drieluik van 1610, te zien in het Catharijneconvent toont deze adellijke familie en de missionaris.

Utenham speelt verder een belangrijke rol in de Vleutense Onze Lieve Vrouwe Broederschap die na de Reformatie in het geheim blijft voortbestaan en katholieke armen ondersteunt. Daarom blijven de meeste Vleutenaren na de beeldenstorm in 1567 en het verlies van hun Willibrordkerk aan de protestanten in overgrote meerderheid katholiek.

Het gewest Utrecht

In 1656 publiceert de missionaris Jacobus de la Torre een verslag waarin hij alle Utrechtse kastelen noemt waarvan de bewoners nog altijd het oude geloof trouw blijven. Naast het al genoemde Vleutense kasteel den Ham zijn dat er dertien: bij Jutphaas de kastelen Rijnenburg, Vronestein en Heemstede. In Neerlangbroek kasteel Weerdestein en Groenestein, bij Zeist Blikkenburg, bij Doorn Rijsenburg, bij Bunnik Amelisweert en Rhijnauwen, bij Maarssen Snavelenburg, bij Loenen Kronenburg en Loenersloot en aan de Vecht Nijenrode. De door hen ondersteunde missionarissen kunnen doop, biecht, huwelijk, begrafenis en armenzorg in eigen hand houden. Predikanten krijgen dan maar moeilijk voet aan de grond.

De rol van de besturen

Ook in provincies waar de protestantisering wel succesvol verloopt lukt het de calvinisten niet het katholicisme te laten uitdoven ondanks het verbod op openlijke roomse erediensten en de inbeslagneming van hun kerken en kloosters. Dat komt doordat de overheden zich de wet niet door strenge calvinisten laten voorschrijven. Liever willen zij geen problemen en zijn bereid oogluikend en soms tegen betaling zaken op hun beloop te laten. In hun schuilkerken mogen katholieken hun gang gaan. Of dat principiële tolerantie mag heten? Het steekt in elk geval wel gunstig af tegen de bloedige godsdiensttwisten in het buitenland.

 

Literatuur

- De Tachtigjarige Oorlog, opstand en consolidatie in de Nederlanden 1560-1650, prof.dr. S. Groenveld, drs. H. Leeuwenberg, Walburg Pers (2008).
- Geschiedenis van het Katholicisme in Noord-Nederland in de 16e en 17e eeuw, Prof. Dr. L.J. Rogier, Elsevier (1964).
- Johan Ludolph van Rhenen, vicaris te Vleuten, paap op Den Ham en redder van de Cunera-relieken, Casper Staal, Tijdschrift van de Historische Vereniging Vleuten de Meern Haarzuilens, (1997 nr.3) 66-73.

Geschreven door Peter van Walstijn Schrijfteam UtrechtAltijd Ontdek alle verhalen van deze schrijver

Extra info