Stadsrechten van Utrechtse steden

De stadsrechten van Montfoort

6min

In 1979 vierde Montfoort twee keer zijn verjaardag: 800 jaar stad en 650 jaar stadsrechten. Voor het verlenen van stadsrechten wordt 1329 aangehouden, maar de precieze datering staat ter discussie. Wat is er gebeurd?

De bisschop van Utrecht had in de 12de eeuw nabij het plaatsje Heeswijk een kasteel gebouwd, het mons fortis (de sterke berg of burcht), van waaruit de omgeving gecontroleerd en bestuurd werd. Het diende ter bescherming van het Sticht Utrecht tegen invallen uit het naburige graafschap Holland en ter bewaking en beheersing van de Hollandse IJssel.

Dat bestuur van het kasteel lag in handen van een burggraaf, die namens de bisschop het kasteel beheerde en diens belangen behartigde. De burggraven waren echter machtige heren. Zo machtig, dat zelfs de bisschop ze nauwelijks meer in toom kon houden. In de dertiende eeuw was de familie De Rover in het bezit van de functie van burggraaf gekomen. De Rovers waren zeer onafhankelijk en trokken zich eigenlijk maar weinig van de bisschop aan.

Vrijheid voor Montfoort

Rond 1280 had bisschop Jan van Sierk erkend dat het burggraafschap van Montfoort erfelijk was en de rechtsmacht en het kasteel min of meer eigendom waren van de Rovers. Daar maakte Zweer I de Rover, vanaf 1300 burggraaf, goed gebruik van. Om zijn macht te bevestigen besloot hij om het kasteel een aparte status te geven. In goed overleg met de dorpsbestuurders van Heeswijk scheidde hij het plaatsje rondom het kasteel af van Heeswijk en gaf hij het gebied, dat later de stad Montfoort zou worden, op 28 mei 1329 een eigen vrijheid.

De burggraaf sprak echter niet over stadsrechten, want zijn besluit was eigenlijk niet helemaal legaal. Alleen de bisschop mocht stadsrechten uitgeven. Zweer had het daarom over vrijheid, die aan Montfoort verleende. Uit de toekenningen blijkt echter dat de burggraaf in feite stadsrechten bedoelde toe te kennen.

Zweer mocht burggraaf blijven, maar moest zich volledig onderwerpen aan zijn heer.

Montfoort kreeg een bestuur dat uit een schout en zeven schepenen bestond. De schepenen bestuurden de stad en oefenden de rechtspraak uit. Samen met de burggraaf stelden de schepenen ook de plaatselijke reglementen en verordeningen op. Hoewel de grenzen van de nieuwe stad duidelijk omschreven waren, had Montfoort echter nog geen muren, wallen of grachten.

Stadsmuren en de bisschop

In 1330 stierf burggraaf Zweer I en nadat diens opvolger Jan op het slagveld sneuvelt wordt Zweers tweede zoon, Zweer II, burggraaf. Zweer II is de man die Montfoort voorzag van muren, poorten en grachten. Hij maakte echter een grote vergissing door zich in 1352 met de heren van Vianen en Culemborg in een oorlog te storten tegen de Utrechtse bisschop Jan van Arkel. Die maakte korte metten met zijn tegenstanders: in 1353 werd Montfoort door de bisschoppelijke troepen belegerd en moest de opstandige Zweer zich overgeven. Zweer mocht burggraaf blijven, maar moest zich volledig onderwerpen aan zijn heer. Dat betekende ook, dat hij de muren en poorten van Montfoort weer moest afbreken en de grachten dempen. De bisschop ontnam Montfoort in feite de vrijheid die Zweer I bijna 25 jaar eerder had geschonken.

Maar het liep niet zo een vaart. Zweer II maakte niet veel haast en toen Jan van Arkel in 1362 opnieuw ging dreigen wist de burggraaf de steun van de machtige buurman, de graaf van Holland, te krijgen. Daarna werd het stil totdat in 1378 in een oorkonde van de bisschop plots gesproken wordt over de ’stad’ Montfoort. Sindsdien is de status van stad voor Montfoort nooit meer bestreden. In 1546 werd Montfoort een van de stemhebbende steden in de Staten, het bestuur van het gewest Utrecht, en dat is het gebleven tot 1795. Na de Franse tijd werd Montfoort, in tegenstelling tot de dorpen in de omgeving, voorzien van een Stedelijk Bestuursreglement. Pas in 1851, toen de Gemeentewet werd ingevoerd, verdween de formele term ’stad ’ en werd Montfoort een van de Nederlandse gemeentes.

 

Bronnen

- Joost C.M. Cox, Repertorium van de stadsrechten in Nederland: quod vulgariter statreghte nucupatur (Oisterwijk, 2012)
- L.A.M. van Sasse van IJsselt ’1979 Montforot 800 jaar, 650 jaar stadsrechten’ in: Heemtijdinghen, jg. 15 (1979), p. 37-53.

 

Dit verhaal is een ingekorte versie van een artikel van RHC Rijnstreek en Lopikerwaard.

 

Extra info