De Tweede Wereldoorlog in Utrecht

De tijd van wraak en vernedering

5 min

De Duitser in het uniform kijkt strak voor zich uit, de jonge man rechts naast hem vertoont een glimlach waarin tevredenheid en triomf om de voorrang strijden. Het is Gerrit Kleinveld, dan 30 jaar, kort tevoren toegetreden tot de Politieke Opsporings Dienst. De man naast hem is de grootste vis die er in Amersfoort te vangen viel: Karl Peter Berg, de beruchte en gevreesde commandant die in het kamp een schrikbewind uitoefende.

De arrestatie van Berg is een kroon op het werk van Kleinveld, die twee jaar eerder in de dodencel van Kamp Amersfoort had gezeten en daaruit was ontsnapt. Nu zijn de rollen omgekeerd. Kleinveld was ook betrokken bij de arrestatie van die andere beruchte beul van Amersfoort, Josef Kotalla. Zijn collega Roel Wolthuis, met wie hij samen het strafrechtelijk onderzoek leidde naar de gebeurtenissen in het kamp, had Kotalla herkend in een Amsterdamse gevangenis. Die had zich onder een valse naam als Luftwaffe-soldaat voorgedaan, maar Wolthuis had zelf ook in het kamp gezeten en pikte Kotalla er meteen uit.

Eind juli wordt Kotalla, met zijn collega Joseph Oberle, teruggebracht in het kamp, waar ze zo hadden huisgehouden. Samen worden ze gefotografeerd in de ‘rozentuin’ – de beruchte strook tussen het prikkeldraad waar gevangenen in de bezettingstijd gemarteld en uitgehongerd werden.

Wraak vastgelegd

Er zit in beide foto’s een element van wraak, zoals in veel meer beelden uit de periode kort na de bevrijding. Het sprekendst, en ook het schokkendst, is dat te zien bij de kaalknip-scènes. In heel Nederland zijn die voorgekomen, en ook vastgelegd op het laatste fotorolletje dat mensen hadden bewaard. Zoals die foto die in de Kapellestraat in Oudewater is gemaakt. De angst en de vernedering in de ogen van de geknipte vrouwen grijpen ons aan, maar de stralende lach van sommige omstanders evenzeer. Opmerkelijk, hoe de tijd invloed heeft op onze opvattingen: de meeste Nederlanders die getuige waren van zulke taferelen genoten ervan, ze vonden dat die vrouwen, die ‘met de moffen waren meegegaan’ hun verdiende loon kregen.

Op sokken in een kar

Het waren niet alleen vrouwen op wie de volkswoede werd afgereageerd. Het kon ook mannen overkomen – er zijn veel voorbeelden van in beeld gebracht. Op de Utrechtse Bemuurde Weerd was een menigte uitgelopen om te zien hoe een NSB’er op zijn sokken op een kar was gezet. Hij moest met vlaggetjes zwaaien, had een hakenkruis op zijn voorhoofd gekregen en een bord om zijn nek.

Dat is ook mei 1945: een volk koelt zijn woede op de groep die de kant van de vijand koos.

Dit is één van zeven verhalen die Ad van Liempt schreef bij de 50 Utrechtse foto’s die werden verzameld voor het landelijke project De Tweede Wereldoorlog in 100 foto’s. Ad van Liempt was lid van de keuzecommissie en maakte met RTV Utrecht de serie Tijd van Toen over de Utrechtse foto’s.

Geschreven door Ad van Liempt Ontdek alle verhalen van deze schrijver

Aanvullende informatie