Een speeltol uit Oudewater

Zoeken met de metaaldetector

In de herfstzon werd het veld in lange banen naast elkaar lopend afgezocht, en alle drie hadden ze wat leuke, gevarieerde vondsten gedaan, wat muntjes en een gespje. Caio nam de metaaldetector toen weer over en liep opnieuw over het spoor van zijn vriend om te zien of hij wat had gemist. Daar vond hij een bijzonder voorwerp; een zilveren object met een zeskantige vorm met op elk vlak een letter; A B T S N en D. De zeskant omvatte een zilveren staafje. Thuisgekomen werd meteen een zoektocht gestart in literatuur en op internet om te achterhalen wat dit zou kunnen zijn. Het object (L 43 mm en Ø 18 mm) had enkele merktekens, waarvan de meest herkenbare het merktekentje het wapen van Amsterdam is, waarboven een keizerlijke kroon. Dit merkteken is tot 1807 in gebruik geweest. Eronder is vermoedelijk de letter ‘H’ afgebeeld.

Kansspelen

Het moet een zilveren A-tol zijn. Het voorwerp is voorzien van de letters A B T S N D, die het volgende betekenen:

A = alleen trekken

B = bijbetalen

T = trekken

S = inzetten

N = niets trekken

D = dubbel inzetten

Het kleine tolletje deed dienst bij kansspelen; het werd rondgedraaid, en de letter waar de tol op viel, moest worden uitgevoerd. Zo bepaalden de letters het verloop van het spel. Er zijn ook vierzijdige tolletjes bekend die voorzien zijn van de letters A T B N. Een dergelijk spel werd vermoedelijk al in het Oude Griekenland en in de Romeinse tijd gespeeld, tot in recente tijden - bijvoorbeeld het Engelse Teetotum-spel. Was eerst de veronderstelling dat dit vooral een spel was dat door volwassenen werd gespeeld, in de 18^e eeuw werd geschreven over het ‘Domineespel’ dat juist werd gespeeld door kinderen.

Dreidel

Een ander voorbeeld van een vierzijdig tolletje is een Joods Dreidel tolletje, waarmee tegenwoordig vooral kinderen spelen. Traditioneel wordt tijdens het joodse chanoeka feest met de dreidel gespeeld. Het spel draait om een pot, waarin munten, noten of chocolade gedaan worden door de deelnemers. Om de beurt draaien de deelnemers aan de dreidel en komt een van de letters boven. De betekenis van de letters, ontleend aan het Jiddisch, is als volgt:

Nichts (niets)

Ganz (alles)

Halb (de helft)

Shtell arein (bijleggen)

Het spel gaat door totdat iedereen blut is, behalve de winnaar, die heeft alles.

Waarom in Oudewater?

Omdat het Oudewaterse tolletje niet is gevonden tijdens een opgraving, is er helaas geen nadere informatie over de context. Hoe het voorwerp in het buitengebied van Oudewater terecht is gekomen, is onbekend. Had de vriend niet goed gezocht of had Caio die dag meer geluk? Hoe dan ook, ze zijn het beiden nooit meer vergeten en hebben daarna vaker samen gezocht.

Literatuur & Bronnen

- Chisholm, 1911: Encyclopædia Britannica, p.503.
- B.W.G. Wttewaall, 1994: Nederlands Klein Zilver en schepwerk 1650 – 1880, Uitgeverij Uniepers, Abcoude.
- George Robinson, 2016: Essential Judaism: a complete guide to beliefs, customs and rituals, Simon & Schuster, Atria paperback.
- https://nl.wikipedia.org/wiki/Dreidel.