Vondst van de Schervendokter

Een speeltol uit Oudewater

5min

Sinds jaar en dag is amateurarcheoloog Caio Haars, uitgerust met zijn metaaldetector, een bekend gezicht voor inwoners, aannemers en archeologische bedrijven bij bodemingrepen in en om Oudewater. Doordeweeks rijdt hij, onderweg voor werk, langs boeren en landeigenaren om toestemming te vragen of hij op hun land mag zoeken en of er bezwaar is tegen zoeken op de zondag. Door de tijd heen heeft hij uiteenlopende bijzondere vondsten gedaan van diverse ouderdom, die hij bij de Portable Antiquities of the Netherlands (PAN) meldt. Aan een vondst die hij deed tijdens een zoektocht bewaart hij een wel héél speciale herinnering.

Een goede familievriend en een vader met zijn zoontje wilden graag ervaren hoe het was om te zoeken. Ze klopten aan bij Caio. Hij had toestemming om een groot maisveld ten westen van Oudewater af te zoeken, waar hij nog niet eerder was geweest. Dat is altijd spannend - maar het kan ook erg tegenvallen. Op een mooie middag in oktober was het zover. Caio legde het drietal uit hoe een metaaldetector werkt. Daarbij gaat het niet om het zoeken op zich, maar vooral hoe dat zo goed mogelijk te doen; bijvoorbeeld door de schotel gelijkmatig boven de grond te houden en niet te snel te bewegen.

Zoeken met de metaaldetector

In de herfstzon werd het veld in lange banen naast elkaar lopend afgezocht, en alle drie hadden ze wat leuke, gevarieerde vondsten gedaan, wat muntjes en een gespje. Caio nam de metaaldetector toen weer over en liep opnieuw over het spoor van zijn vriend om te zien of hij wat had gemist. Daar vond hij een bijzonder voorwerp; een zilveren object met een zeskantige vorm met op elk vlak een letter; A B T S N en D. De zeskant omvatte een zilveren staafje. Thuisgekomen werd meteen een zoektocht gestart in literatuur en op internet om te achterhalen wat dit zou kunnen zijn. Het object (L 43 mm en Ø 18 mm) had enkele merktekens, waarvan de meest herkenbare het merktekentje het wapen van Amsterdam is, waarboven een keizerlijke kroon. Dit merkteken is tot 1807 in gebruik geweest. Eronder is vermoedelijk de letter ‘H’ afgebeeld.

Hoe het voorwerp in het buitengebied van Oudewater terecht is gekomen, is onbekend.

Kansspelen

Het moet een zilveren A-tol zijn. Het voorwerp is voorzien van de letters A B T S N D, die het volgende betekenen:

A = alleen trekken

B = bijbetalen

T = trekken

S = inzetten

N = niets trekken

D = dubbel inzetten

Het kleine tolletje deed dienst bij kansspelen; het werd rondgedraaid, en de letter waar de tol op viel, moest worden uitgevoerd. Zo bepaalden de letters het verloop van het spel. Er zijn ook vierzijdige tolletjes bekend die voorzien zijn van de letters A T B N. Een dergelijk spel werd vermoedelijk al in het Oude Griekenland en in de Romeinse tijd gespeeld, tot in recente tijden - bijvoorbeeld het Engelse Teetotum-spel. Was eerst de veronderstelling dat dit vooral een spel was dat door volwassenen werd gespeeld, in de 18e eeuw werd geschreven over het ‘Domineespel’ dat juist werd gespeeld door kinderen.

Dreidel

Een ander voorbeeld van een vierzijdig tolletje is een Joods Dreidel tolletje, waarmee tegenwoordig vooral kinderen spelen. Traditioneel wordt tijdens het joodse chanoeka feest met de dreidel gespeeld. Het spel draait om een pot, waarin munten, noten of chocolade gedaan worden door de deelnemers. Om de beurt draaien de deelnemers aan de dreidel en komt een van de letters boven. De betekenis van de letters, ontleend aan het Jiddisch, is als volgt:

Nichts (niets)

Ganz (alles)

Halb (de helft)

Shtell arein (bijleggen)

Het spel gaat door totdat iedereen blut is, behalve de winnaar, die heeft alles.

Waarom in Oudewater?

Omdat het Oudewaterse tolletje niet is gevonden tijdens een opgraving, is er helaas geen nadere informatie over de context. Hoe het voorwerp in het buitengebied van Oudewater terecht is gekomen, is onbekend. Had de vriend niet goed gezocht of had Caio die dag meer geluk? Hoe dan ook, ze zijn het beiden nooit meer vergeten en hebben daarna vaker samen gezocht.

 

Literatuur & Bronnen

- Chisholm, 1911: Encyclopædia Britannica, p.503.
- B.W.G. Wttewaall, 1994: Nederlands Klein Zilver en schepwerk 1650 – 1880, Uitgeverij Uniepers, Abcoude.
- George Robinson, 2016: Essential Judaism: a complete guide to beliefs, customs and rituals, Simon & Schuster, Atria paperback.
- https://nl.wikipedia.org/wiki/Dreidel.

 

Ook iets gevonden?

Ook een archeologische vondst gedaan in de provincie Utrecht? Meld het dan bij onze archeoloog en het Meldpunt Archeologie van Landschap Erfgoed Utrecht. Ook als je niet zeker bent over of iets een artefact is, helpen we je graag verder.

Geschreven door Caio Haars en Esther Mietes

Extra info