Plaats delict Utrecht

Gerrit Achterberg, gekweld dichter of krankzinnig moordenaar?

5 min

02-03-2017

Bij velen doet de dichter Gerrit Achterberg (1905-1962) wel een belletje rinkelen. Zijn mysterieuze en emotionele poëzie beroert tot op de dag van vandaag nog steeds vele geesten en werd meermaals onderscheiden. Maar Achterberg draagt een duister verleden met zich mee: psychologen beschouwden hem als een psychopaat, een gevaar voor de samenleving zelfs.

15 december 1937 was een gewone, rustige dag in de Boomstraat 20bis in de stad Utrecht. Daar bracht Achterberg verandering in toen hij zijn hospita, Roel van Es, in een vlaag van zinsverbijstering neerschoot. Bovendien randde hij Bep, de dochter van zijn hospita, aan. Roel bezweek al snel aan haar verwondingen. Bep raakte gewond, maar overleefde het voorval. Verschillende bronnen spreken van een eventueel liefdesmotief, een zogenaamde crime passionnel. Achterbergs precieze motieven en wat er zich aan de Boomstraat exact had afgespeeld, zou evenwel nooit aan het licht komen.

Diezelfde avond gaf Achterberg zich aan bij de politie. Op dat moment wist niemand behalve zijn directe omgeving wat er zich die dag in de Boomstraat had afgespeeld. Pas decennia later, na Achterbergs dood in 1962, kregen de media er lucht van en zouden berichten over het voorval verschijnen.

Een krankzinnige moordenaar…

Al in 1933 was de in Langbroek geboren Achterberg opgenomen in een psychiatrische instelling, onder meer voor gewelddadig gedrag tegenover zijn toenmalige partner. Geweld tegenover de vrouwen die hij liefhad was een steeds terugkerend patroon in Achterbergs leven. Het versterkt de vermoedens van een crime passionnel in het geval van Van Es.

Na onderzoek door verschillende psychiaters kreeg Achterberg al van bij zijn eerste opname in de psychiatrie de stempel psychopaat opgedrukt. Tussen 1933 en 1937 verbleef hij dan ook meermaals in psychiatrische instellingen, zoals de Willem Arntsz Hoeve in Den Dolder. Al snel na de moord op zijn hospita werd hij opnieuw onderworpen aan een psychiatrisch onderzoek. Hieruit volgde dezelfde conclusie als in 1933: Achterberg zou een psychopaat zijn, een gevaar voor de samenleving bovendien. Daarnaast werd hij ontoerekeningsvatbaar verklaard. De beste oplossing was hem ter beschikking te stellen van de regering (tbr, hedendaagse tbs). Hij zou zes jaar verblijven in het Rijksasyl voor Psychopathen in Avereest (Overijssel), tegenwoordig een tbs-instelling.

Achterbergs verblijf in de psychiatrie bleek voor de dichter een tweezijdige periode. Enerzijds schreef hij er het volgende gedicht over: God in de hemel, beesten van mensen/ hebben mij in hun macht/ maar ik schreeuw tegen ze op zielsgezag/ een woord uit een oude grammatica/ dat ik godverdomme verga.

Anderzijds bracht deze periode zijn dichterschap in een stroomversnelling en schreef hij eindeloze variaties op steeds maar weer hetzelfde thema: de dode vrouw die door de dochter opnieuw tot leven werd gebracht. Het resulteerde onder meer in de dichtbundel 'Eiland der Ziel'.

… of een gekwelde dichter?

Volgens schrijver én psycholoog Manuel van Loggem, die over Achterbergs leven het theaterstuk 'Achterberg' schreef, was de levensloop van de dichter van wezenlijk belang voor diens poëzie. Door zijn ingewikkelde psyche daalde Achterbergs inspiratie na zijn 'gezondheidsverklaring' in 1955: het was alsof hij niet kon leven met zijn ingeloste schuld omdat zijn schuldgevoelens hem juist dreven in het dichterschap.

Dat verhaal past perfect in het clichébeeld van de romantische, gekwelde dichter die worstelt met zichzelf in een wereld die hij niet kan begrijpen. Het is op die manier, en dus niet als krankzinnige moordenaar, dat Achterberg de geschiedenisboeken inging.