Niet geschikt voor onderdanigheid

Hoe de Viaanse Joke Smit de vrouwenbeweging vooruit bracht

5 min

In 1967 publiceerde Joke Smit ‘Het onbehagen bij de vrouw’. In dit essay bekritiseerde ze de positie van de vrouw, in het bijzonder de gehuwde vrouw. Het artikel luidde de tweede feministische golf in. Het leven van Joke Smit nam een nieuwe wending. ‘Vrouwen zijn in de eerste plaats een mens, in de tweede plaats een vrouw.’

Dat Joke Smit een bekende feministe zou worden lag niet direct voor de hand. Ze groeide op als oudste van zes kinderen in een Nederlands-Hervormd gezin in Vianen. Daar stond verantwoordelijkheid voor de medemens en hard werken voorop. Het grootste deel van haar jeugd bracht Joke door in Vianen. Later bezocht zij het gymnasium in Utrecht, waar ze ook het eerste jaar deed van haar studie Franse Letteren. Die studie rondde ze uiteindelijk af in Amsterdam.

Onbehagen

In 1967 bracht het literaire tijdschrift De Gids een nummer uit over het toenmalige onbehagen in de maatschappij. Er moest ook een artikel in van ‘een vrouw over vrouwen’. Dat schreef Joke Smit. Onder meer de toenmalige positie (en waarom die moest veranderen) van met name gehuwde vrouwen kwam aan bod. Het waren hartenkreten, geschreven met overtuigingskracht. ‘Zodra er kleine kinderen zijn, valt achter de meeste vrouwen de huisdeur in het slot’, zo betoogde Smits. Haar eigen ervaringen als moeder speelden een duidelijke rol, in haar omgeving was ze één van de weinige voltijd werkende vrouwen mét kinderen. De opvatting in Nederland was nog altijd dat moeders thuis moesten blijven bij hun kroost. Vrouwen hoorden geen betaald werk te doen.

Haar essay was een oproep aan vrouwen om in beweging te komen. ‘Vrouwen zijn in de eerste plaats een mens, in de tweede plaats een vrouw’, zo stelde zij. Die beweging kwam er, door met de paar procent progressieve mannen samen te werken en een mars door de instituties te maken.

Haar eigen ervaringen als moeder speelden een duidelijke rol, in haar omgeving was ze één van de weinige voltijd werkende vrouwen mét kinderen

Herkenning

Een golf van herkenning volgde. Een jaar later richtten Joke Smit en Hedy d’Ancona (PvdA-politica en voormalig minister) de ‘Man Vrouw Maatschappij’ op (MVM). Uniek binnen de vrouwenbeweging in Europa was dat het MVM samen met mannen optrok. Vanuit de opvatting dat de toenmalige rol van vrouwen bepaald was door culturele opvattingen. Instituties, vakbonden, politieke partijen moesten ‘bestookt’ worden door deskundige rapporten. Aan theoretische discussies had Joke Smit een broertje dood. Aan vergaderen ook. Ze kwam alleen naar die vergaderingen die ze belangrijk vond.

Teleurgesteld in de politiek

Het lidmaatschap van de Amsterdamse gemeenteraad hield Joke Smit niet lang vol. Ze moest zich voegen naar de politieke mores van die tijd, waarin geen ruimte was voor het uitzetten van een feministisch programma. En ook omdat een volledige baan, kinderen, vrouwenbeweging en de Amsterdamse raad lastig te combineren vielen. Na anderhalf jaar verliet ze de raad in eigen stijl. Haar afscheidsspeech bleef lang na sudderen: ze vergeleek de gemeenteraad met een apenrots, waar de voornaamste bezigheid bestond uit het vaststellen van de pikorde.

Veranderende vrouwenbeweging

Daar waar Dolle Mina nog koos voor ludieke politieke acties op het brede thema van vrouwenrechten, kwamen daarna vele groepen op die zich richtten op één thema. Joke Smit keek met ongerustheid naar die versnippering. Samenwerking tussen vrouwengroepen en vrouwen van verschillende politieke partijen was noodzakelijk om resultaten te kunnen boeken, vond Joke Smit. Succes kwam er niet met goede bedoelingen, maar met goede organisatiestructuren.

Blijvende resultaten

Een mars door de instituties laat niet altijd zien waar de oorsprong van de veranderingen ligt. Toch zijn velen ervan overtuigd dat de vele acties die Joke Smit in gang heeft gezet en de rapporten die ze schreef, een belangrijke rol speelden bij de vele verbeteringen die er zijn gekomen in de maatschappelijke verhoudingen tussen mannen en vrouwen.

In 1980 werd bij haar ongeneeslijke kanker geconstateerd. In 1981 overleed Joke Smit en zorgde voor haar eigen grafschrift: ‘Zusters, weest moedig, scherpzinnig, eendrachtig’.

Bronnen

Kloek, E. (red): ‘1001 vrouwen uit de Nederlandse Geschiedenis’, Nijmegen 2013

Kool-Smit, J.: ‘Het onbehagen van de vrouw’; De Gids, 130ste jaargang, nr. 9/10, november 1967, pp. 267-281. In te zien via www.dbnl.org.

Vuijsje, M.: ‘Joke Smit, biografie van een feministe’; Amsterdam, 2008

Geschreven door Marianne Wittebol

Aanvullende informatie