Niet geschikt voor onderdanigheid

Johanna Westerdijk, eerste vrouwelijke hoogleraar in Utrecht en Nederland

6 min

Johanna Westerdijk (1883-1961) leidde een bijzonder leven voor een vrouw in die tijd. In 1917, toen vrouwen in Nederland nog geen stemrecht hadden, benoemde de Universiteit Utrecht haar tot hoogleraar. Daarmee was zij de allereerste hoogleraar in Utrecht én Nederland. Later, als directeur van het Centraal Bureau voor Schimmelcultures, was Villa Java bij het Cantonspark in Baarn tientallen jaren haar laboratorium en opslagplaats voor schimmels. De villa is ondertussen gesloopt, maar de naam Johanna Westerdijk leeft voort in Utrecht.

In het begin van de 20ste eeuw studeerde Johanna Westerdijk biologie in Amsterdam. Daar behaalde ze een MO-akte, wat een onderwijsbevoegdheid is, maar hiermee kon ze niet verder studeren aan universiteiten in Nederland. Om toch te kunnen promoveren, ging ze naar de universiteit van Zürich. Bij terugkomst in Nederland werd ze in 1906 benoemd tot directeur van het Wille Commelin Scholten laboratorium (WCS) en later het Centraal Bureau voor Schimmelcultures.

Werken

Bij het Centraal Bureau voor Schimmelcultures (CBS) onderzochten Westerdijk en haar collega’s welke ziekteverwekkers de mislukte oogsten veroorzaakten. Het vak plantenziektekunde stond toen nog in de kinderschoenen. Toen zij directeur van het CBS werd, had dit instituut slechts tachtig levende schimmelsoorten. Door studiereizen (onder meer naar Japan en Zuid-Afrika) en ruilverkeer groeide de collectie levende schimmels uit naar elfduizend soorten. Er kwamen niet alleen nieuwe schimmels het pand in. Ook werden ze geruild met andere instellingen of verkocht aan de voedingsindustrie. Zo kun je bijvoorbeeld geen kaas en bier maken zonder schimmels. Ook medicijnfabrikanten van onder meer penicilline hadden veel belangstelling voor haar werk. Baarn werd zo de schimmelhoofdstad van de wereld.

In de Tweede Wereldoorlog deelde ze haar eigen schaarse voedsel met de schimmels om die in leven te houden.

Johanna was niet alleen ambitieus maar ook toegewijd. In de Tweede Wereldoorlog deelde ze haar eigen schaarse voedsel met de schimmels om die in leven te houden. Ze werd beroemd doordat haar lab de schimmel vond die de oorzaak is van de iepenziekte. Dat was belangrijk omdat deze in Nederland populaire boom vaak door die kwaal werd getroffen. In de stad Utrecht bijvoorbeeld stonden in 1920 ongeveer 7.000 iepen. In de jaren 1932-1933 moest daarvan meer dan de helft gerooid worden. Tegenwoordig worden iepen ingeënt.

Feesten

Schimmels saai? Westerdijk vond van niet. Eén van haar levensmotto’s was: ‘Van een saai en eentonig leven gaat zelfs een schimmel dood.’ En ook deze spreuk werd boven de deur van een bijgebouw van Villa Java in steen gebeiteld:

‘Werken en feesten vormt schoone geesten'

Ze gaf zelf het goede voorbeeld. Vele feesten en partijen werden in Villa Java georganiseerd. Zodra een werknemer tot doctor promoveerde, werden delen van het proefschrift op rijm voorgedragen, onder begeleiding van de piano. Tot in het holst van de nacht vloeide het bier en klonk haar gejodel en bulderlach. Die feesten waren er regelmatig: onder Johanna’s hoede promoveerden 56 wetenschappers, waarvan de helft vrouwen. Johanna gebruikte haar positie om de rol van vrouwen in de sector te verbeteren. Ze nam dan ook bij voorkeur vrouwelijke studentes aan als er vacatures waren in haar laboratorium.

Johannapolder

Met Johanna’s dood in 1961 stopte haar werk niet. Het laboratorium groeide stevig door en is nu gevestigd aan de Uppsalalaan op het Utrecht Science Park. Dat dat gebied vroeger de Johannapolder heette, heeft niets met Westerdijk te maken. Maar ze zou vast blij zijn geweest met de nieuwe naam van het instituut waar ze zo lang de baas was: het Westerdijk Fungal Biodiversity Institute. Ook een bronzen borstbeeld naast het gebouw herinnert aan haar vroegere leiderschap. In het Cantonspark in Baarn werd in 2017 een herdenkingsboom voor haar geplant. Natuurlijk, een iep.

Bronnen

Atria Kennisinstituut voor Emancipatie en Vrouwengeschiedenis (2008) Archief Johanna Westerdijk.

KNAW.nl (2017) Westerdijkjaar: 100 jaar vrouwelijk hoogleraarschap.

Lambers, P. Johanna Westerdijk, Universiteitsmuseum Utrecht.

Vrienden van het Cantonspark (juni 2017) Professor doctor Johanna Westerdijk, een dame van formaat (pdf).

Westerdijk Fungal Biodiversity Institute.