Leedvermaak, lijfstraffen en de schandpaal van Woerden

5 min

Laten we eens gaan kijken wie er deze keer aan de kaak gesteld wordt! Neem jij rot fruit mee? Het publiek was vroeger dol op openbare lijfstraffen. In Woerden ging men daarvoor onder meer naar het Stedehuys, nu het Stadsmuseum Woerden, waar aan de gevel nog steeds de originele zandstenen schandpaal uit 1567 vastzit.

Op die stenen schandpaal, een stuk boven de grond, werden misdadigers te kijk gezet. Met hun hoofd, armen en benen in ijzeren ringen vastgeketend aan de muur stonden ze daar een dag of langer. Soms moest de veroordeelde het voorwerp van de misdaad om zijn nek dragen. Als dat te zwaar was, voldeed ook een symbolische voorstelling of opschrift. Zo wist iedereen wat diegene op zijn kerfstok had.

Voor het publiek was deze openbare rechtspleging niet alleen ter vermaak, het was ook een waarschuwing.

Vernedering

Het aan de kaak staan was bedoeld voor niet al te ernstige vergrijpen. Uitgehaald door bijvoorbeeld de ruziemakers, lasteraars, bedelaars en zakkenrollers. Desalniettemin gold deze openbare straf als zeer vernederend. Aan het publiek de schone taak om flink bij te dragen aan die vernedering. Schelden, spugen, smijten met rotte eieren, bedorven fruit en soms ook met stenen, het mocht allemaal.

Voor het publiek was deze openbare rechtspleging niet alleen ter vermaak, het was ook een waarschuwing. Veel mensen konden daarnaast in een keer ‘kennismaken’ met de boeven, voor het geval diegene na deze publieke vernedering nog eens van plan was een strafbaar feit te begaan. Voor veelplegers of beroepsdieven werd de schandpaal dan ook als straf toegevoegd aan de eigenlijke straf als brandmerken of geselen. Niet alleen werden mensen op de schandpaal gezet, soms werd er ook één of ander afgesneden lichaamsdeel getoond van een misdadiger. Twee vingers voor meineed, de tong omdat er gevloekt was of wanneer de regering bespot was.

Schande en sensatie

Naast de schandpaal had men in Woerden ook schandstenen als strafoptie. Die konden bij een veroordeelde om de schouders gehangen worden. Vrouwen die zich schuldig gemaakt hadden aan laster en roddel moesten met deze zware stenen om hun nek door de stad lopen. In het Stadsmuseum Woerden kun je deze schandstenen, inclusief houder, bekijken.

Het plein voor het stadhuis was lange tijd de plek waar de openbare lijfstraffen uitgevoerd werden. De sensatiebeluste burger kon er meekijken met opknopingen, geselingen en brandmerken. Niet toevallig, want in de Schout- en Schepenzaal van het Stedehuys werd ook rechtgesproken. Deze zaal is er al sinds 1501, het jaar waarin het pand gebouwd werd. 

De schandpaal werd in 1567 aan het stadhuis bevestigd door Heynrick de Mol. Dat deed hij in vier dagen en dit leverde hem 45 gulden op. Tot 1854 zijn er mensen te kaak gesteld in Woerden. Het is de originele kaak, waarop dus veel mensen te schande hebben gestaan, die nu nog vastzit aan het stadhuis. Het is een van de weinige nog bestaande originele kaken in Nederland.

Geschreven door Sanne Witkamp Ontdek alle verhalen van deze schrijver

Met dank aan Erik Gol, vrijwilliger bij het Stadsmuseum Woerden voor het verzamelen van bronnen en achtergrondinformatie.

Bronnen

F.B. (1925) Kaak en draaikooi. Buiten, 19e jaargang, nummer 43. Amsterdam: Scheltema & Holkema’s Boekhandel, K. Groesbeek & Paul Nijhoff) p514-515.

Groeneyk, O. (1829) Beknopte Geschiedkundige beschrijving der stad Woerden. Zierikzee: J. van de Velde Olivier. p40-47.

Hamer Maandblad (maart 1942) In Woerden staat een kaak… Jaargang 2, nr 6, p31.

Jansen, J. (1969) Van achter de oude schandpaal. Woerden: Stadsmuseum, p62

Peters, L.Cl.M & Alkemade, W.R.C. (1994) Van raadkamers tot nieuw stadhuis, geschiedenis van de gemeentehuizen in Woerden. Heemtijdinghen: orgaan van de Stichts-Hollandse Historische Vereniging, 30e jaargang, nummer 3.

Stuvel, H.J. (1946) Oud Vaderlandsch Stedenschoon. Uitgeverijs R.J Goddard. P45

Aanvullende informatie