Papierscheppen in Utrecht

Zijderoute

Het principe van papier maken is rond het begin van de jaartelling in China uitgevonden en verfijnd door ene Cai Lun. Men had in die tijd goedkoop schrijfmateriaal nodig en dat was papier. De procedure van papierscheppen is lang geheim gehouden door de Chinezen. Rond 1300 na Chr. werd de procedure echter via de Zijderoute naar Europa gebracht door de Arabieren. Daar werd vooral perkament gebruikt om op te schrijven. Dit werd gemaakt van dierenhuiden en is duur materiaal omdat het lang duurt om te maken.

In de vijftiende eeuw werd de eerste papiermolen in Nederland gebouwd, door vluchtelingen die na de Val van Antwerpen uit Vlaanderen kwamen. Samen met de uitvinding van de boekdrukkunst heeft papierscheppen gezorgd voor een grote stimulans voor de ontwikkeling van het onderwijs. Zo werd het uiteindelijk mogelijk dat ook gewone mensen konden lezen en schrijven.

Voor papierschepperijen was stromend water en wind nodig: water voor het proces en wind of water voor de aandrijving van machines. In de loop van de zeventiende eeuw ontstonden concentraties van papierfabrieken aan de Zaan en op de Veluwe, waar beide voorwaarden voorhanden waren.

Utrecht had vrij weinig papierfabrieken, maar heeft als bisschopsstad en later universiteitsstad, altijd een grote behoefte aan papier van goede kwaliteit gehad. Er was dus een hechte band tussen papierfabrikanten en Utrecht. Wel was er een verpakkingspapierfabriek in Den Dolder (waar nu de Remiafabriek is) en een papierfabriek aan de Oudegracht in Utrecht, Warendorf. Deze is in de jaren 1980 gesloopt. De papierschepperij van Leo Hoegen is op dit moment de enige “papierfabriek” in Utrecht.

De ene pulp is de andere niet

Papierscheppen is vrij laagdrempelig doordat er geen dure gereedschappen nodig zijn, maar het ambacht omhelst wel iets meer dan wat je op het eerste gezicht ziet. Het maken van de grondstof, de pulp, is al een vak op zich. Je kunt natuurlijk oud papier gebruiken, of zelfs oude kleren zoals ze vroeger deden. Die moet je dan wel heel fijn snijden en vermalen. Tot er alleen een dikke vezelpap over is.

Je kunt ook pulp maken van planten, vooral van de stevige delen, zoals stengels en takjes. ‘Ik heb ook wel eens papier gemaakt van een stuk eikenhout dat eeuwen in een gracht en onder de grond had gelegen,’ vertelt Leo. Het was een deel van een brugpaal bij een stadspoort van Eindhoven, dat bij een archeologische opgraving naar boven was gehaald. Een designer vroeg Leo om daar papier van te maken voor een expositie.

Experimenten en verre landen

Elke soort plant geeft verschillende eigenschappen aan het papier zoals kleur, stevigheid, soepelheid enzovoort. Daarnaast is het als papierschepper goed om technische vaardigheden te hebben. Zelf een schepraam kunnen maken kan heel handig zijn. Dan kun je ook eens experimenteren met andere formaten of vormen. Zo kan je ook enveloppen scheppen of hartjespapier.

Leo vindt het leuk om uitgedaagd te worden. Vreemde verzoeken van kunstenaars zal hij niet gauw weigeren. Hij heeft ooit een papieren kostuum gemaakt voor een dansvoorstelling. Driedimensionaal papier dus. Dat is weer eens wat anders dan een velletje tekenpapier. Het moest ook nog soepel zijn en niet snel breken of scheuren. Hij moest wel goed nadenken over de samenstelling van de pulp met deze voorwaarden.

Inmiddels is hij al een keer of zeven naar het buitenland gegaan om daar bedrijven te adviseren. Vaak geeft hij adviezen over de procedure van papier maken, over te gebruiken grondstoffen of over producten die ze kunnen maken. Zo heeft hij al verschillende bedrijven in Midden-Amerika en Azië geholpen. ‘Het is mooi werk. De mensen zijn zo vriendelijk en dankbaar. Zo kan ik mijn kennis gebruiken om de wereld een stukje beter te maken.’

Ambacht doorgeven

Het ambacht van papierschepper heeft vele kanten, die Leo ondertussen vrijwel allemaal beheerst. Hij heeft door zijn achtergrond als docent ook ervaring met lesgeven en heeft al veel cursussen en workshops gegeven. Allround papierscheppers zoals hij zijn er niet veel meer in Nederland. Leo gaat samen met twee andere papierscheppers een Gilde van Ambachtelijke Papierscheppers oprichten om de kennis en ervaring die zij gezamenlijk bezitten, door te geven. Ook schreef Leo een boek, waarin hij al zijn kennis over het vak heeft verzameld.