Sporen van een mysteriecultus voor Silenus

Mysteriecultus

Silenus wordt vaak in verband gebracht met de mysteriecultus van Bacchus of de verering van de godin Cybele in de 1e en 2e eeuw n.Chr. Het aanbidden van de vruchtbaarheidsgodin Cybele was wijdverspreid in de Romeinse wereld. Ze was vooral populair onder vrouwen, maar mannen waren zeker geen uitzondering. Bij hen ging dat gepaard met een bloederig ritueel. Aanhangers en priesters hakten volgens literaire bronnen hun geslachtsdelen af met een potscherf. Uit archeologisch materiaal blijkt dat zij ook wel eens een tang gebruikten, waarmee de testes konden worden fijn gedrukt. Religieuze castraties waren ook onderdeel van de rite de passage om priester (galli) te worden. Dionysus, de god van dronkenschap, feesten en goddelijke androgynie, bood zijn volgelingen verlichting van hun ellende door plezier, grote feesten en de belofte van een beter leven na de dood. Tijdens deze uitbundige feesten vond gewillige zelfcastratie plaats ter ere van Cybele. In het jaar 186 v.Chr. deed de Romeinse senaat de mysteriecultus van Bacchus (bacchanalia) in de ban wegens morele en politieke bezwaren, waarna die slechts achter gesloten deuren in leven werd gehouden.

Castratie in Utrecht?

In 1840 werd in de Theems in Londen een bronzen castratietang gevonden, die is versierd met de bustes van Cybele, haar geliefde Attis en andere Romeins godheden. Het in Utrecht gevonden Silenuskopje vertoont veel overeenkomsten met de bustes op deze tang. De vondst kan er dus op wijzen dat religieuze castratierituelen ook hier in Utrecht hebben plaatsgevonden. Castratie was overigens een wijd verspreid Romeins gebruik dat ook voor andere doeleinden werd toegepast, bijvoorbeeld bij zedendelinquenten, mannen die leefden in vrouwenkwartieren of koorzangers die hun hoge stem wilden behouden. Sommige mannen en zelfs enkele keizers vonden gecastreerde jongens aantrekkelijk als seksuele partner, omdat deze jongens kunstmatig jong bleven: zacht en baardloos.

Mysteriecultus in het Limesachterland?

Verering van Cybele en Bacchus lijkt binnen de grenzen van het Romeinse Rijk in de eerste eeuwen van onze jaartelling behoorlijk populair te zijn geweest. Zo weten we dat in Londinium (Londen) een dergelijk heiligdom moet zijn geweest. Verering van deze goden in andere streken is waarschijnlijk. Bovendien beperkte deze afgoderij zich niet tot tempels of altaren, maar vond vanwege de band met de natuur vaak plaats in het buitengebied, zoals bossen, rivieren of heuvels. Daarbovenop komt nog dat het landschap van Nederland, dat destijds door hoogveenvlaktes werd getypeerd, in de afgelopen tweeduizend jaar door ontginningen en verstedelijking ontzettend is veranderd. Het is maar de vraag of dergelijke Bacchuscultusplekken überhaupt door gebrek aan sporen te herkennen zijn als archeologische plek.

Bronnen

Wil je meer lezen over de details over de betekenis en symboliek achter deze vondst? Dat lees je in een uitgebreid artikel in nummer 5 van ‘Archeologie in Nederland’, verschenen in december 2019.

Met dank aan: Friso Langen voor het ter beschikking stellen van zijn vondst en bevindingen.