Stadsrechten van Utrechtse steden

Hoe lang heeft Rhenen al stadsrechten?

5 min

Rhenen vierde in 2008 dat de stad 750 jaar stadsrechten bezat. Maar hoe zeker is dat? Het harde bewijs zou een oorkonde zijn waarin bisschop Hendrik I van Vianden in of vóór 1258 Rhenen stadsrechten verleende. Maar die is er helaas niet meer. Dat kwam door een wraakactie van de Betuwse edelman Steven van Lienden. Nadat zijn familie onrecht was aangedaan legde hij in 1400 heel Rhenen op één huis na in de as. Ook het stadsarchief ging in vlammen op, en daarmee de stadsrechtoorkonde…

Alle sporen van leven en werken in de stad vóór die tijd moeten dus gereconstrueerd worden uit andere bronnen. Tot 2008 concludeerde men op basis van een zegel uit 1258 dat Rhenen in dat jaar al stadsrechten bezat. Het zegel draagt als randschrift: ‘sigillum burgensium de Rene’ (‘zegel van de burgers van Rhenen’). Het zegel is bevestigd aan een akte waarin twee echtelieden goederen aan elkaar nalaten. De akte is uitgevaardigd door ‘scabini, ceterique cives in Renen’ (‘schepenen en overige burgers van Rhenen’). Maar afdoende bewijs was dit  zegel nog niet. Er bleef discussie bestaan over hoe oud de stad Rhenen is.

Villa Hreni

De naam Rhenen komt in 855 voor op een akte van overdracht. In dat jaar draagt een zekere Folckerus zijn bezittingen over aan het klooster te Werden aan de Ruhr, waarna hij zelf ook intrad in het klooster. De overdracht vond plaats op Villa Hlara, een landgoed op de huidige Laarsenberg. Naast vele andere goederen, werd in de akte ook Villa Hreni genoemd. Een Villa bestond in die tijd uit een of enkele gebouwen of boerderijen die bij elkaar lagen. Uit Villa Hreni is de stad Rhenen voortgekomen.

Handel en verdediging

Rhenen heeft zich in de eeuwen daarna ontwikkeld tot een belangrijke handelsplaats en Stichtse grensvesting ter afschrikking van de opdringerige Gelderse vorsten. In 1016 is er een eerste schriftelijke vermelding van een kerk in Rhenen en in 1178 liet bisschop Godfried van Rhenen zijn kasteel De Horst ten noorden van Rhenen na aan het bisdom. Nadat de Rijn rond 1200 zijn stroombed naar het noorden had verlegd, kwam de stad direct aan de rivier te liggen. Ook de tol werd vanuit de Marsch verplaatst naar de stad. In die jaren zal Rhenen slechts een palissade als bescherming hebben gehad. In 1346 geeft bisschop Jan van Arkel opdracht om de stad te ommuren.

Als Steven van Lienden geen brand had gesticht was het exacte jaar bekend geweest.

Rhenen al eerder stad?

Ter gelegenheid van ‘750 jaar stadsrechten’ werd nader onderzoek gedaan. Daaruit kwam een oorkonde van 5 mei 1258 naar voren waarin Rhenen letterlijk een ‘stad’ werd genoemd. Graaf Otto van Gelre en bisschop Hendrik van Vianden sloten weer eens vrede en kwamen overeen dat, mochten de regels niet worden nageleefd, Gelderse borgen (een soort gijzelaars) onder de bescherming en geleide van de Utrechtse bisschop ‘zijn stad Rhenen zullen binnengaan’ en daar zullen blijven tot aan de voorwaarden is voldaan. Het 750-jarig jubileum is in 2008 dus met recht gevierd. Als Steven van Lienden geen brand had gesticht was het exacte jaar bekend geweest en hadden de Rhenenaren wellicht al eerder feest kunnen vieren. De snoodaard werd voor zijn daad door de bisschop veroordeeld en werd onthoofd.

Geschreven door Willem H. Strous