Strijd in Utrecht: Patriotten vs. Oranjegezinden

4 min

Eind 18de eeuw nemen de politieke tegenstellingen in Utrecht toe. Aan de vooravond van de Bataafs-Franse tijd heeft stadhouder Willem V de macht in de Republiek. Hij is een nazaat van Willem van Oranje. Zijn aanhangers worden daarom Oranjegezinden of Orangisten genoemd. Met name in het gewest Utrecht heeft hij de zaak stevig onder controle. Hier hebben de Oranjes ook veel bezittingen, zoals in Soest en IJsselstein. Maar er zijn ook steeds meer mensen die ontevreden zijn met het bestuur van Willem V.

Door vriendjespolitiek houdt Willem V de gewesten onder de duim. Aan de top van de hiërarchie staat in elke provincie een luitenant-stadhouder, die op zijn beurt een piramide van gunstelingen samenstelt. Van hoog tot laag worden alleen loyale Oranjegezinden op openbare posten benoemd.

Na 1780 groeit het verzet tegen Willem V. De ontevreden burgers noemen zich patriotten (het Latijnse ‘patria’ betekent vaderland). Ze komen uit alle lagen van de bevolking en laten zich inspireren door de Franse idealen van Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap. Ze zijn tegen het ondemocratische bestuur van de stadhouder en zijn pro-Engelse houding is hen een doorn in het oog. Zeker nu ons land verwikkeld is in de Vierde Engelse Oorlog (1780-1784). Her en der verschijnen oppositionele bladen, zoals De Post van den Neder-Rhijn, die wordt uitgegeven door de Utrechtse patriot Pieter ‘t Hoen. Verder hebben zowel de patriotten als de oranjegezinden hun eigen symbolen. De patriotten dragen insignes met een keeshond en de aanhangers van de stadhouder dragen oranje linten of medaillons met het portret van Willem V.

De patriotten dragen insignes met een keeshond en de aanhangers van de stadhouder dragen oranje linten of medaillons met het portret van Willem V.

Machtsgreep in Utrecht

Onder druk van de patriotten wordt in plaatsen als Utrecht, Amersfoort en Wijk bij Duurstede in 1783 de schutterij, een soort burgerwacht, in ere hersteld om de burgers weerbaarder te maken. Maar de patriotten vinden dat de stadsbesturen te veel invloed op de schutterijen houden. Daarom richten zij hun eigen vrijkorpsen op. In de namen daarvan komen de patriotse idealen naar voren, zoals bij het Utrechtse korps Pro Patria et Libertate (voor vaderland en vrijheid). Via de vrijkorpsen kunnen de patriotten druk uitoefenen op de lokale politiek.

Ondaatje

In 1786 grijpen de patriotten in de stad Utrecht onder leiding van Pieter Quint Ondaatje de macht. De Staten van Utrecht (het provinciebestuur) erkennen de revolutie niet en wijken uit naar Amersfoort. De patriotten vormen een eigen provinciebestuur, dat wordt gesteund door Utrecht, Wijk bij Duurstede en Montfoort.

Bekijk ook de Canon van de stad Utrecht voor meer informatie over dit onderwerp en andere hoogtepunten uit de geschiedenis van de stad.