Vondst van de Schervendokter

Uniek Romeins mesheft ontdekt in Houten

5 min

01-04-2022

Romeinse messen kenden een grote verscheidenheid aan versiering, vorm en functie. Daar is dit Romeinse mesheft een uniek voorbeeld van. Ontdekt in 2021 door Friso Langen op een veld in Houten. Inmiddels blijkt dat het om een zeer uitzonderlijk exemplaar gaat. Daarover vertelt archeoloog Alexander van de Bunt in deze aflevering van Vondst van de Schervendokter.

Het komt niet vaak voor dat een dergelijk Romeins mesheft van deze kwaliteit in Nederland wordt gevonden. Het bronzen mesheft, ingelegd met ivoor/bot, is vakkundig schoongemaakt en gerestaureerd door Johan Langelaar, die het heft opnieuw heeft voorzien van een lemmet zoals dat er waarschijnlijk uit heeft gezien in de Romeinse tijd. Typerend voor deze tijd was de kromming van de messen, een algemene vorm waarvan de herkomst terug te leiden is tot ver in de bronstijd.

Romeinen in het achterland

Het mesheft is gevonden in Houten waar eerder al meerdere Romeinse vondsten gedaan zijn. Het gros van de Romeinse vondsten in die regio doet vermoeden dat Romeinse militairen uit alle hoeken van het Rijk ruimschoots aanwezig waren in het achterland en zich met militaire hulptroepen in de buurt bevonden van forten van de Neder-Germaanse Limes. Het merendeel van de artefacten uit deze regio, zoals riembeslagen, munten en mantelspelden, dateren uit de 2de en eerste helft van de 3de eeuw na Christus. Het mesheft past binnen dit patroon.

Allereerst valt op dat het mesheft van alle kanten mooi is afgewerkt en is ingelegd met ivoor/bot. Het is moeilijk te achterhalen wat voor mes het precies is en door wie het is gebruikt. Dat het om een uniek mesheft gaat blijkt onder andere uit rondvraag langs verschillende specialisten en de zoektocht door de verschillende catalogi en archeologische museumcollecties in binnen- en buitenland. Directe parallellen zijn niet bekend. Wel bestaan er vergelijkbare bronzen mesheften maar dan met een andere decoratie, vorm of afwerking.

Aan tafel bij de Romeinen

Messen hadden allerlei functies, ze diende als bestek of wapen, of waren bedoeld voor medische en/of religieuze activiteiten, zoals het offeren of opensnijden van een dier. In de Romeinse tijd was het normaal om je mes te versieren met patronen of sculpturen. Het is in dit geval de vraag of er sprake is van een symbolische betekenis of dat wij er als hedendaagse onderzoekers te veel achter zoeken.

Romeinse meslemmeten waren vaak gekromd. Dit is een vorm die eeuwenlang werd gebruikt en vaak ook erg praktisch was, omdat je dankzij die vorm heel precies kon snijden. Messen in een gekromde vorm, die door de Romeinen de ‘sica’ werd genoemd, waren in de oudheid ook vaak het voorkeurswapen voor bandieten en moordenaars. In dit geval, gezien het degelijke en decoratieve ontwerp van het mesheft, lijkt het aannemelijk dat dit voorwerp toebehoorde aan een hooggeplaatste militair. Dus waarschijnlijk lag dit mes bij een centurio op tafel om een heerlijk stukje vlees of gevogelte aan te snijden. Vorken kenden de Romeinen pas vanaf de 4de eeuw, dus aan tafel at men doorgaans alleen met een mes (soms ook met lepel) en de handen. Mocht de nood aan de man zijn, kon het mes altijd nog gebruikt worden als wapen.

X marks the spot

Een opvallend element van het mesheft is de aangebrachte ‘X’ aan beide zijden. De meningen zijn verdeeld over wat die X precies betekent. Volgens sommige wetenschappers is dit de X van het 10de legioen (Legio X Gemina), dat ook een tijdje in Nederland gelegerd is geweest. Andere denken dat het om een algemener symbool gaat, maar wat de betekenis dan is, is nog onduidelijk. Dergelijke X’en en kruizen kom je op allerlei voorwerpen uit de Romeinse tijd tegen, waaronder sleutels, riembeslagen en (Germaanse) mantelspelden. Zou het iets te maken kunnen hebben met herkomst van de eigenaar? Voor de precieze betekenis hierachter is meer vergelijkend wetenschappelijk onderzoek nodig. Wat sowieso vaststaat is dat het Utrechtse gebied weer een archeologisch topstuk rijker is.

Dank aan Marenne Zandstra van Museum het Valkhof en de vinder, Stijn Heeren van de Vrije Universiteit en Friso Langen voor het aanmelden van de vondst.

Deze vondst is geregistreerd in Portable Antiquities of the Netherlands: PAN-00097232