Was Gilbert van Schoonbeke wel de stichter van Veenendaal?

Turfwinning in de Rhenense en Gelderse Venen

In de Rhenense en Gelderse Venen kwam de veenexploitatie net weer op gang. Die had daar door oorlogen tussen het bisdom Utrecht en het hertogdom Gelre lange tijd stilgelegen. De Bisschop Davidsgrift was intussen door dichte plantengroei niet meer bevaarbaar. Keizer Karel V legt in 1546 in het Rijnoctrooi (het gebied watert uit op de Rijn) vast dat deze grift hersteld en doorgetrokken mag worden zodat het veengebied weer toegankelijk is. Deze taak is toebedeeld aan een samengestelde turfcompagnie die bestaat uit 27 mannen en een vrouw. Zij financieren de werkzaamheden en hebben voor 25 jaar het alleenrecht op het gebruik van de grift en exploitatie van de Rhenense en Gelderse venen. Enkele Veenendaalse straatnamen zijn afgeleid van leden van deze compagnie, zo is Cornelis Thin naamgever van de Tinneweide, Jan Roeck van het gelijknamige plantsoen en het Ruisseveen komt van de familienaam Ruysch.

Gilbert en de turfwinning rond Veenendaal

Gilbert zette zijn zinnen op de Keizerlijke Domeinen in de Rhenense en Gelderse venen en maakt een plan voor de uitbating en afwatering van het gebied. Van landsheer Karel V krijgt hij in 1550 toestemming om zijn plan uit te voeren. Dat zal hij grotendeels op eigen kosten moeten doen, maar de grond die hij mag gaan vervenen is voor drie jaar vrijgesteld van pacht. Gilbert laat een turfvaart graven vanaf de Emmikhuizerberg via Woudenberg naar Amersfoort en laat deze aan te sluiten op rivier de Eem. Deze nieuwe Schoonerbeeksche Grift maakt gebruik van de oudere Woudenbergse Grift, Leusder Grift en Lunterse Beek. De graafwerkzaamheden zullen zijn uitgevoerd door arbeiders uit de omgeving. Binnen een jaar zijn deze werkzaamheden klaar, wat betekent dat hij met de vervening kan beginnen. Nog binnen de pachtvrije periode, dus het is een lucratieve start. De veengenoten van de eerder genoemde compagnie krijgen enige tijd later een verzoek van Gilbert. Of hij een deel van de Bisschop Davidsgrift mag gebruiken om turf via de Rijn sneller in Antwerpen te krijgen. Dat verzoek wordt gehonoreerd door de veengenoten onder voorwaarde dat hij bijdraagt aan het onderhoud van de watergangen.

Mythe

Dat Gilbert van Schoonbeke een rol heeft gespeeld in de turfwinning is duidelijk. Maar kan hij worden beschouwd als stichter van Veenendaal? Het antwoord is nee. Het startsein voor de turfwinning in deze omgeving was al veel eerder gegeven. Bisschop David van Bourgondië had al in 1474 opdracht gegeven tot de aanleg van de Bisschop Davidsgrift. Ook het Rijnoctrooi was al eerder afgegeven. Er zal dus al een nederzetting van veenarbeiders hebben bestaan. Bovendien is het de vraag of Gilbert zelf ooit een voet heeft gezet in het veengebied rond Veenendaal.

Bron

Jothmann, F., Pilon, J., Berg, van den, J., Arens, M., Silfhout, van, C., Silfhout, van, A., Heuvel, van den, C. & Slok, A. (2019) Ik ben Gilbert, de rol van Gilbert van Schoonbeke voor het ontstaan van Veenendaal, Stichting Gilbert van Schoonbeke Veenendaal.